Getty Images

Koronavirüse karşı en savunmasız küme olarak bilinen yaşlıların ufukta görünen aşı adaylarıyla hastalıktan korunması, sanılandan daha sıkıntı olabilir.

Koronavirüse karşı aşının bulunduğu bir dünyada olsaydık, dünya önderleri bu aşıyı topluma nasıl dağıtacaklarına karar vermek zorunda olurdu.

Tabiplerin, hemşirelerin ve bakım vazifelilerinin yanı sıra, en büyük risk kümesini oluşturan yaşlılar birinci evvel korunması gerekenler olarak belirlenirdi.

Meğer en savunmasız kümenin, yani yaşlıların aşıyla bağlantısı bir epey çetrefilli.

Kanada’daki Guelph Üniversitesi’nden Aşı Bilimi Profesörü Shayan Sharif, “Yaşlı nüfus için tasarlanan çok az aşıya sahibiz. Hatta geçtiğimiz yüzyılın birçok aşısı, çocuk hastalıklarını amaç alıyor” diyor.

Çoklukla 70’li yaşlarındaki şahıslara yapılan zona aşısı ya da yetişkinler için tasarlanan menenjit ve HPV üzere birkaç aşı, istisnalar ortasında. Bunların dışında bağışıklık bilimi çocuklara yönelik bir gelişim izliyor.

Çocuk hastalıklarıyla ilgili bilgimizin epey geniş olduğuna işaret eden Sharif, “Yetişkinler, orta yaştakiler ve yaşlılar konusunda pek tecrübeye sahip değiliz” diyor.

ZORLAŞTIRICI ETKENLER

Getty Images

Yaşlıların aşılanmasının neden daha güç olduğunu anlamak için, onların bağışıklık sistemindeki farklılıklara bakmamız gerekiyor.

Birçok enfeksiyon hastalığı, yaşlı yetişkinlerde, gençlere nazaran daha ağır seyrediyor. Yaşlıların hayatları boyunca kanserojenlere (kanser yapan faktörlere) ve öteki enfeksiyon hastalıklarına daha uzun mühlet maruz kalmış olmaları, yeni enfeksiyonlardan kaynaklı hastalıkların riskini artırıyor.

Öte yandan, immün yaşlanma, yani bağışıklık sisteminin yaşlanmasına da maruz kalıyorlar.

Bedenimizin öbür kısımları üzere, bağışıklık sistemimiz de yaşlanma belirtileri gösteriyor. Kimi bağışıklık hücreleri fonksiyonunu yitiriyor.

Bağışıklık sistemi, birbiriyle etkileşim halindeki farklı hücre tiplerinin karmaşık bir ağından oluşuyor. Şayet bu sistemin bir noktası fonksiyonunu yerine getirmezse, bağışıklık cevabının kırılgan istikrarı de bozulabiliyor.

BAĞIŞIKLIK SİSTEMİ NASIL ÇALIŞIR?

Getty ImagesAntikorlar bedenimize giren patojenleri etkisiz hale getiriyor.

Bir patojen bedeninize giriş yaptığında, bağışıklık sisteminin birinci katmanı olan doğal bağışıklık, enfeksiyon yaşanan bölgede patojene cevap verir. Teneffüs sistemi rahatsızlıklarında bu bölge akciğerler, soluk borusu ya da burun olabilir.

Beyaz kan hücreleri, yani kandaki akyuvarlar, patojeni yok etmek için taarruza geçer.

Akyuvarlar patojeni kesimlere ayırır ve T hücresi olarak bilinen bağışıklık hücrelerine sunar. Bunlar, bağışık sisteminin “hafızası” olarak fonksiyon görür.

T hücreleri patojeni kendi başlarına tanıyamaz. Bunun için antijen sunucu hücre (apc) denen birtakım makrofajlara muhtaçlıkları vardır.

Bu, bir sonraki katmanı, yani adaptif bağışıklık reaksiyonunu harekete geçirir.

T hücresinin birkaç çeşidi vardır. Öldürücü T hücreleri, yani sitotoksik hücreler, patojenlerin bulaştığı hücreleri amaç alarak yaygınlaşmasını önlemek emeliyle kendi hücrelerimize saldırır. Yardımcı T hücreleri, adaptif bağışıklık sisteminin bir kesimi olan B hücrelerine yardım eder.

Bağışıklık cevabında büyük bir rol oynayan lenfositler olan B hücreleri, patojeni direkt tanıyabilir lakin hakikat fonksiyonla çalışmaları için yardımcı T hücrelerine gereksinim duyarlar.

B hücreleri antikor üretir. Lakin tesirli biçimde antikor üretmek için T hücreleriyle bu karmaşık ilişkiyi kurmaları gerekir.

BAĞIŞIKLIK SİSTEMİNİN UYARILMASI

Getty ImagesAşılar, hastalık yapan patojene maruz kalmadan evvel bedenimizi hazırlar.

Aşının maksadı, patojene maruz kalmadan evvel bağışıklık sistemimizi uyararak tesirli antikorların üretilmesini sağlamaktır.

Koronavirüse ait antikor testlerinde, kimin Covid-19 geçirdiği bu antikorların varlığına bakılarak tespit edilir.

Lakin biliyoruz ki, her antikor birebir halde fonksiyon göstermiyor. Koronavirüs geçiren herkesin bedeninde antikor üretilmiyor ya da bazen antikorların bedende bulunma müddeti değişebiliyor.

Aşı bilimi profesörleri, tüm bu hücrelerin ortasındaki hassas istikrarın yaşlı insanlarda bozulması meselesine işaret ediyor. Pekala, yaşlıların bağışıklık sisteminde ne oluyor?

Innsbruck Üniversitesi’nde bağışıklık yaşlanması ve yaşlılara yönelik aşılar üzerinde çalışan Birgit Weinberger, “Yaşlılarda basitçe tüm bu hücre tiplerinin işlevi zayıflıyor” diyor:

“Akılda tutulması gereken şey, bu hücre tiplerinin hiçbirinin kendi başına çalışmadığıdır.”

Şayet yaşlılıkta antijenler makrofajlar tarafından sunulmazsa, T hücrelerinin etkinleşmesi azalır. Bu da B hücresinin çalışmasını tesirler ve daha az antikor üretilmesine neden olur.

Aşı Bilimi Profesörü Shayan Sharif, sonlu sayıda B ve T hücresine sahip olduğumuzu hatırlatarak, kimilerini vakit içerisinde kaybettiğimizi belirtiyor. Yaşlılıkta yaşanan bağışıklık sıkıntılarından birisi de bu:

“Yeni bir patojene maruz kaldığımızda buna karşılık verme yeteneğimiz vakit içerisinde daha sonlu hale geliyor.”

YAŞ BAZEN ‘DİNÇLEŞTİRİYOR’

Getty ImagesYaşlanma, birtakım taraflardan bedenimizin işleyişine olumlu tesir edebilir.

Bağışıklık sistemimizin birtakım kısımları yaşlılıkta daha da gelişebiliyor.

Sharif, “Bazı bağışıklık hücreleri yaşlandıkça dinçleşiyor. Şayet geniş çeşitlilikte patojene maruz kaldıysak, bunlar bağışıklık hafızamızda kalıyor ve yeni antijenlere cevap vermemiz sıkıntı olmuyor” diyor.

Lakin Sars-CoV-2, yani yeni koronavirüs daha evvelden maruz kalmadığımız bir virüs ve buna yönelik bir bağışıklık hafızasına sahip değiliz.

Özetle, yaşlı beşerler daha evvelce maruz kaldıkları patojenlere karşı daha iyi bağışıklık cevabı üretiyorlar lakin yeni hastalıklara karşılık vermek için ellerinde daha az silah var.

Bu durum, bilhassa tipler ortasında geçiş yapan daha çok patojenle temasa geçmesiyle belirleyici hale geldi.

BU AŞILAR İÇİN NE MANAYA GELİYOR?

Getty Images

Aşıların insanlara yönelik klinik denemeleri, üç evre halinde yapılıyor.

Birinci etapta aşı, daha az bireye yapılıyor ve aşının güvenliği test ediliyor. İkinci evrede yararına, yani istenen karşılığı üretip üretmediğine bakılıyor. Üçüncü kademede ise, hakikaten hastalığa karşı koruyup korumadığı, yani tesirli olma seviyesi test ediliyor.

Aşılar kimi durumlarda, muhakkak kümeler üzerinde tesirli olurken, öbür kümeler üzerinde etkisiz kalabiliyor.

Şu anda birden çok aşının testleri üçüncü basamakta devam ediyor. Weinberger ve Sharif, bunun “iyi bir şey” olduğu görüşünde.

Birden çok aşıya sahip olmak, farklı senaryolar için farklı aşıların seçilebileceği manasına geliyor. Aşılardan biri, yaşlılar için başkalarına nazaran daha tesirli olabilir.

Hiçbir aşı “mükemmel” olmayacak. Sharif, “Yüzde 100 tesir gösteren bir tane bile aşı yok” diyor.

Aşıların onay alması için hastalıktan koruduklarını göstermeleri gerekiyor. Lakin tüm aşılar hastalığın diğerlerine geçmesini engellemiyor.

Birçok aşı, patojenin hastalığa yol açmasını engelleyerek çalışıyor. Lakin çoklukla patojenin bedenden uzak tutulmasını sağlamıyorlar. Bu demek oluyor ki, bir kişi aşılanmış bile olsa virüs parçacıklarını taşıyabilir ve diğerlerine bulaştırabilir.

Bu da hangi kümenin öncelikli olarak aşılanacağı konusunu kıymetli hale getiriyor. Örneğin şayet hemşirelere, tabiplere ve bakım görevlilerine aşı yapıp ailelerine yapmazsak, bu kilit misyonları yapan bireyleri koruyabiliriz lakin virüs savunmasız insanlara gerçek yayılmaya devam eder.

Sharif, “Aşı, virüsün yayılımını kesebilir fakat bulaşmayı büsbütün sıfırlayan bir aşı bulmamız pek mümkün değil. Influenza aşıları iyi bir örnek. Hastalanmayı azaltıyorlar lakin virüsün bulaşmasına yönelik pek bir tesirleri yok” diyor.

AŞI BİLMECESİ

Getty ImagesAşılar kimi kümelerde tesirli olurken başkalarında etkisiz kalabilir.

Weinberger, aşı stratejisini toplumsal, tıbbi, politik ve ekonomik etkenlerin devreye girdiği bir bilmeceye benzetiyor.

Ancak net olan gerçek, vefat oranının yüksek olduğu kümelere öncelik verilmesi ve başkalarının ise virüsle yaşamaya alışması gerektiği.

Yaş faktörünün virüsün yayılımındaki tesiri hala muamma. Weinberger çocukların daha az bulaştırıcı olduğuna yönelik birtakım erken araştırmalara ait telaşını tabir ediyor.

Virüsün yayılmasına yönelik daha fazla bilgi, aşılama stratejisine de istikamet gösterecek.

Weinberger, “Aşı üretme sürecini hızlandırmakta çok iyiyiz fakat kimi kararları vermek için evvel daha çok bilgiye gereksinimimiz var” diyor.

Covid-19 hastaları tedavi edilmeye başlandığından bu yana bağışıklık tedavisine yönelik ilaçlarda da önemli bir uzaklık kat edildi lakin bu medyanın ilgisini daha az çekti.

Sharif, bu durumu baş karıştırıcı buluyor ve bunu, kelam konusu ilaçların aşılar kadar “göz kamaştırıcı” olmamasına bağlıyor:

“Bazen körleşiyoruz ve aşının tek kurtarıcı olduğunu söylüyoruz. Ama gerçek bu değil. Aşılar uygulandıktan sonra 14 günden 28 güne kadar vakte muhtaçlık duyarlar ve birden çok defa uygulanmaları gerekir. Bağışıklık tedavileri ise dakikalar ve saatler içinde tesir gösterir.”

Sharif, yaşlı beşerler için en öncelikli gereksinimin, hastanede geçirdikleri vakti haftalardan günlere düşürmesi, hatta ağır bakım gereksinimine son vermesi olduğunu kaydediyor.

YENİ BİR UMUT

Getty ImagesHastanalerdeki koronavirüs hastaları için yeni tedavi metotları geliştiriliyor.

Koronavirüse karşı yüzlerce ilaç bugün araştırmalara mevzu oluyor.

Ortalarında en çok umut vadedenlerden biri, Deksametazon. Bu kortizonlu ilaç bağışıklık sistemini baskılayarak hayat kurtarıyor. ABD Lideri Donald Trump’a da hastanedeki tedavisi sırasında bu ilaç uygulandı.

Dünya Sıhhat Örgütü (WHO) bu kortizonlu ilacın “ileri ve hayati tehlike bulunan” olaylarda kullanılmasını tavsiye ediyor.

Amerikan Besin ve İlaç Dairesi’nin (FDA) “acil durumlarda” kullanımına müsaade verdiği beş ilaç var. Bunlar sırf özel hadiselerde kullanılabiliyor zira hiçbiri şimdi FDA’nın klinik onayından geçmedi.

Lakin bu ilaçların klinik onay alması, yeni bir aşının onay almak için gereken vakitten daha kısa.

Hastanelerdeki koronavirüs hastası yaşlılar, aşıdan çok evvel bu tedavilerden faydalanabilirler. Yani aşılar hala biraz uzakta görünse de, umutlu olmak için diğer nedenlerimiz var.

Cumhuriyet