ABD bakanlarının Türkiye’yi dışarıda bırakan bölge ziyaretlerinin çizelgesi.

– Türkiye ile ABD ortasında yaşanan problemleri global gayretin dışında düşünmek mümkün mü?

İkili ilgileri anlayabilmek için Washington’un stratejisinin genel çizgilerine bakmak gerekir. ABD, 2. Dünya Savaşı sonrası tesis ettiği global egemenliğini sürdürebilmek için iki temel hasım yapısıyla gayret etmek zorunda. Birincisi global hasımları. Amerikan resmi evraklarında en yüksek derecede çıkarlarına tehdit olan ülke Çin. Başkası Rusya. Bu ülkenin Soğuk savaş sonrası kaybettiği global gücünü geri kazanmak istemesi ABD karar alıcıları için muhakkak göz arkası edilemez.

– Türkiye nerede pekala?

İkinci temel hasım kümesinde yer alıyor. Türkiye’nin de bulunduğu dar coğrafyada aktifliğini artırmak isteyen ülkeler oluşturuyor. Yani Çin ve Rusya stratejik seviyede ABD’nin hayati çıkarlarını tehdit ediyor, Türkiye üzere ülkeler de değerli tehdit olabilecek ülkeler ortasında yer alıyor.

– Bu yaklaşımlar yeni mi oluştu?

Aslında tarihî altyapıya dönmekte yarar var. Soğuk Savaş gerçekliğinde en azından ABD resmi arşiv dokümanlarında “hayati derecede” değerli kategorisinde değerlendirilmiyor. ABD’li strateji planlamacıları açısından Türkiye “çok önemli” fakat “hayati” değil. Günümüzde ise Pompeo ve Esper’in Türkiye’nin çıkarının olduğu coğrafyalara ziyaretlerine bakınca oldukça farklı sonuçlar çıkıyor.

– ABD’li planlamacılar Avrupa, Akdeniz havzası, Karadeniz, Ortadoğu, Arap Yarımadası, bu bölgelerin ortasındaki Anadolu ve bunların etrafıyla (hinterland) ilgili nasıl bir planlamaya sahipler?

Elimizde güçlü entelektüel ve tarihî altyapı var. ABD’li coğrafyacı ve stratejist Nicholas J. Spykman’a nazaran, Avrasya’nın dış jenerasyonunu elinde tutan Avrasya’ya, sonra da dünyaya hakim olur. Dış nesil, Batı Avrupa, Balkanlar, Ortadoğu, Afganistan, Hindistan, Çin’in kuzeyi, Mançurya, Kore’yi kapsar. ABD açısından maksat, bu alanlara Avrasyalı bir kara gücünün hâkimiyet kurmasını önlemek. Başka coğrafyacı Saul Cohen’in “Parçalanmış Kuşak” kavramı da tamamlayıcıdır. İç çatışmayla yıkılmış bir bölgenin, dış büyük güçlerin müdahalesiyle bölünmüşlüğünün artması durumudur. Büyük güçler, önemli çıkarlarının olduğu kanısıyla mahallî karışıklıklara müdahale ederler. Ayrıyeten mahallî karışıklıklar ve karmaşa, bu alanlara komşu ülkelerle ittifak kurmasına yer hazırlar. Cohen bu noktada Ortadoğu’nun parçalanmış jenerasyon olarak daha fazla parçalanmaya başladığına dikkat çeker.

– Burada Türkiye’nin pozisyonu nedir?

Sıkışmış alanların bir ucu İran-Irak-Bahreyn ve Suudi Arabistan’ın doğu bölgesine, öteki ucu da Suriye ve Güney Lübnan çizgisi boyunca uzanıyor. Amerikan siyasi planlamacıların Çin ve Rusya’ya karşı geliştirdikleri stratejiyi üst üste koyduğumuzda Anadolu coğrafyası çok kritik bir alan olarak karşımıza çıkıyor. Bu jeopolitik ve stratejik altyapıyı belirlemek değerli. Zira, Pompeo ve Esper’in seyahatlerinin coğrafik ana ekseni Kenar Nesil ve Parçalanmış Nesil ile büsbütün çakışıyor ve Amerikan stratejisinin Türkiye boyutu tüm açıklığıyla karşımızda duruyor.

– Ziyaretlere dönersek, bunları nasıl değerlendirmeliyiz?

ABD, Çin’e karşı “geri itme”, Rusya’ya karşı da çevreleme stratejisi uyguluyor. Bu durumu her iki bakanın seyahatlerinde detaylı olarak görmek mümkün. Esper 30 Eylül-4 Ekim tarihleri ortasında Kuveyt, Katar, Fas, Cezayir, Tunus, Malta’ya ziyaretler gerçekleştirdi. ABD bu coğrafyada, NATO Müttefiki Olmayan Afganistan, Bahreyn, Mısır, İsrail, Ürdün, Kuveyt, Fas, Pakistan ve Tunus’u “Büyük müttefik” statüsüne dahil etti. Bu ülkelere, ABD’den askeri teçhizat, araştırma, geliştirme, test ve kıymetlendirme maksatlı borçlanma yapabilme, ortak eğitim için ikili ve çok taraflı temaslar sağlayabilmek üzere geniş bir savunma ve güvenlik işbirliği tabanı yaratılıyor. Katar’ın da bu kapsama alınacağını belirtiliyor.

– Bölgesel durumun tamamlanması açısından bakılırsa İsrail ile bağlarda bir yükseliş var mı?

İsrail 2013’te imzalanan muahede ile “Büyük Müttefik” pozisyonundan da üst düzeye taşındı. 13 Ağustos’ta Washington’da ABD-İsrail-Birleşik Arap Emirlikleri ortasında imzalanan mutabakatla iki ülkenin bağlantıları normalleştirildi. Devamında Bahreyn, Sudan’ın kararları geldi. Umman, İsrail’le olağanlaşmayı ABD seçimlerinin sonrasına bıraktı, buna Suudi Arabistan’ın katılacağı da söyleniyor. Buna Esper’in mevkidaşı Gantz ile 22 Ekim’de imzaladığı anlaşmalıyı da eklemeli. ABD, Arap ülkeleriyle savunma bağlarını geliştirirken bölgedeki stratejik ortağı İsrail’in askeri manada Arap coğrafyasındaki tahkimini de garanti ediyor. ABD, bölgesel olarak İran’a karşı İsrail-Arap işbirliğiyle, global seviyede ise Rusya ve Çin’e karşı elini güçlendirmek istiyor.

– Pompeo’nun bölge seyahatleri de ağır…

Pompeo 2020 Ocak-Ekim aylarında Umman, Doha, Katar ve İsrail’i iki kere, İngiltere, Ukrayna, Beyaz Rusya, Kazakistan, Özbekistan, Almanya, Senegal, Angola, Etiyopya, Suudi Arabistan, Afganistan, Çek Cumhuriyeti, Slovenya, Avusturya, Polanya, Sudan, Bahreyn, BAE, Yunanistan, Kıbrıs Rum Kesiti, Vatikan, Hırvatistan’ı bir sefer ziyaret etmiştir. Bu seyahatler, Çin’in ekonomik ve teknolojik alanlarda bu coğrafyadaki aktifliğini geri itme, Rusya’yı ise çevreleme stratejisinin altyapısı açısından değerli. Pompeo’nun yardımcısı da 14-18 Ekim tarihlerinde Yunanistan, Kıbrıs Rum Kesiti ve Bulgaristan ziyaretleri gerçekleştirdi. ABD bilhassa Doğu Akdeniz’deki gerginliğin azaltılması ve askeri-güvenlik alanlarında işbirliğini geliştirme tarafında çok ağır faaliyet içerisinde.

– Türkiye’yi niçin pas geçiyorlar?

Bakanların vakit sorunu olmadığı açıktır. Ankara’nın devre dışı bırakılmasının gerisinde son yıllarda yaşanan gerimlerin yattığını, iki ülkenin ikili ve çok taraflı mevzularda önemli görüş ayrılıklarının olduğu bir devirde Türkiye’yi yalnızlaştıma, yok sayma siyasetinin olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Örneğin ABD Suriye özel temsilcisi Büyükelçi Jeffrey’nin eylül ayında Irak’a ziyaretinde Türkiye’ye uğramaması da dikkat cazipti. Türkiye’nin ulusal güvenliği açısından ön sıralarda yer alan terör örgütü YPG/PYD ile 68 yıllık müttefiğinin kurduğu stratejik ilginin, F-35, S-400, Libya ve Doğu Akdeniz gerginliklerinin yanı sıra FETÖ ile uğraşta Türkiye’ye takviye vermeyen Vaşington’un Ankara’yı bu tablo çerçevesinde “boğma stratejisi” izlediği muhakkaktır. O denli anlaşılıyor ki iki başşehir ortasında gerginliğin azaltılması tarafında yakın gelecekte de pek bir umut ışığı görünmüyor.

– Pompeo, Türkiye’ye karşı ferdî olarak da olumlu değil galiba?

Evet. Pompeo’nun artık şahsi bir problem haline getirdiği Venezüella konusunda Türkiye-Venezülle alakasının mahiyeti, Ayasofya’nın ibadete açılmasına yönelik Türkiye’nin siyasi iradesine verdiği sert reaksiyon, Kıbrıs Rum Kesimi’ne gösterdiği şahsi ilgisi dikkate alındığında ikili bağları şahsi tabanda değerledirdiği anlaşılıyor. Ankara’nın boğulması siyasetinin altında Türkiye’nin bilhassa dış siyasette bağımsız hareket etme istikametindeki adımlarının bölgesel aktörlükten güç odağına dönme süreci olduğu görülüyor. 1950’lerin birinci yarısından itibaren Washington’un artık sadık müttefik olarak değil, kendisine ulusal güvenlik tehdidi oluşturabilecek bir ülke statüsündeki Türkiye’nin pozisyonu 21. yüzyılın birinci çeyreğinde de değişmedi. 

Cumhuriyet